Op DAG 79 schreef ik over het volgen van een open Deep Work session: een Zoom-meeting met een stel vreemden die voor vijftig minuten gezamenlijk in stilte werken (microfoon uit, camera aan). Ik merkte dat ik mij beter kon concentreren op mijn eigen werk dan wanneer ik alleen was, zonder virtuele metgezellen. Hoe kan dat eigenlijk?, vroeg ik me af. Eerst dacht ik dat het te maken had met het zien van anderen die hard aan het werk zijn. Maar ik heb de Zoom-meeting niet constant openstaan op mijn beeldscherm dus er moet nog een andere reden zijn.
Inmiddels ben ik erachter wat de andere reden is en dat is het beste uit te leggen aan de hand van het panopticum. Het panopticum is een architectonisch principe beschreven door de Engelse filosoof Jeremy Bentham. Volgens Bentham kan het panopticum verschillende doelen dienen: als gevangenis, als school, als ziekenhuis. Het gebouw is zo ingedeeld dat elke gevangene, scholier, patiënt in een aparte cel constant zichtbaar is. Hierdoor volstaat één toezichthouder om alle ‘bewoners’ van het gebouwen te bewaken, kennen en beheersen. De Franse filosoof Foucault gebruikt in zijn boek Discipline, toezicht en straf (1975) het panopticum als een metafoor om de disciplinering duidelijk te maken. In zijn theorie beschrijft hij het panopticum als een gevangenis met in de centrale hal een toren waar de toezichthouder zich bevindt. De toren is zo gemaakt dat de toezichthouder ten alle tijden de gevangenen kan zien, maar zij hem niet. Het enige dat de gevangenen zeker weten is dat ze zelf permanent zichtbaar zijn. De aanwezigheid van de toezichthouder kunnen ze slechts vermoeden. Ik stel me zo voor dat er dan een gevangene is, die erover nadenkt om te ontsnappen, dan de toren ziet en denkt: wat als er nu iemand naar mij kijkt? en zich vervolgens bedenkt. Hierdoor is de toezicht in zijn effect permanent zonder dat er een noodzaak is van voortdurende uitoefening. De gevangenen worden zelf de dragers van de machtsrelaties waarin zij gevangen zijn: ze disciplineren zichzelf.
Wat heeft dit met de open Deep Work session te maken, hoor ik je denken. Dat ik mij zo goed kan concentreren, komt vooral doordat zij mij kunnen zien. Ik ben me bewust van mijn permanente zichtbaarheid. Dat gaat als volgt: ik verlies mijn concentratie, pak mijn telefoon om Instagram te checken, zie dan het brandende lichtje naast mijn webcam en denk: wat als er nu iemand naar mij kijkt? waardoor ik als een mak lammetje mijn telefoon weer terugleg. Het werkt dus echt. Eat your heart out, Foucault.